روز جهانی محیط زیست
دکتر زهرا آذرشب
مدرس دانشگاه
طبیعت، بسان مادری مهربان انسان را در دامن خود می پروراند و سخاوتمندانه، همه منابع و سرمایه های خود را به پای او می ریزد. تاکنون همه موجودات روی زمین کوشیده اند تا به قانون و نظام طبیعت پیرامون خود گردن نهند و خود را با آن سازگار کنند، اما انسان، خواسته و ناخواسته، روند طبیعی محیط زیست خود را دگرگون کرده است.
هر روز درختان بسیاری با قساوت، قلع و قمع می شوند و آب ها به هدر رفته و آلوده می شوند. جنگل های طبیعی ازمیان می روند، بسیاری از گونه های زیستی در حال انقراض هستند و صدها گونه به علت از دست دادن زیستگاه های خود، نابود شده اند. متأسفانه، آدمی بر خلاف دیگر موجودات، همواره تأثیر عمیقی در جهت نابودی و تهدید محیط زیست از خود بر جای گذاشته است، چنان که اکنون، از مهم ترین عوامل تخریب محیط زیست شناخته می شود. حفاظت از محیط زیست و هر چه در آن است ریشه در اخلاق، فرهنگ و اعتقادات ملت ها دارد، نحوه برخورد انسان با محیط زیست، رابطه نزدیکی با فرهنگ و ارزش های اخلاقی در ادیان و جوامع گوناگون دارد.
در بیشتر مذاهب، از جمله دین اسلام به طور ویژه احترام به طبیعت و حفاظت از گونه‌های زیستی موجود در آن، مورد توجه و جزو تعالیم دینی محسوب می شود و شکستن شاخه درخت به شکستن بال فرشته تشبیه شده است.
با توجه به افزایش روند نابودی محیط زیست و هرآنچه در آن است، جامعه جهانی به فکر چاره افتاد و بر این اساس تصمیم گرفت روزی را به نام روز جهانی محیط زیست تعیین کند تا در این روز توجه جهانیان را به اهمیت موضوع جلب کند.
نامگذاری روز جهانی محیط زیست
هر سال روز ۱۵ خرداد (۵ ژوئن) در سراسر جهان با عنوان روز جهانی محیط زیست، روزی است که از سوی سازمان ملل برای افزایش آگاهی مردم برای نگهداری محیط زیست و تحریک سیاستمداران به گرفتن تصمیماتی برای رویارویی با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی‌جانوری انتخاب شده‌است. تاریخچه روز جهانی محیط زیست به سال ۱۹۷۲ بر می‌گردد، در آن سال برای اولین بار، سازمان ملل متحد کنفرانسی را با موضوع انسان و محیط زیست در شهر استکهلم سوئد برگزار کرد.
همزمان با برپایی این کنفرانس مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه‌ای را تصویب کرد که منجر به تشکیل UNEP ( برنامه محیط زیست سازمان ملل ) شد، UNEP در سراسر جهان مراسم ویژه‌ای را به مناسبت این روز برگزار می‌نماید. مراسم این روز میتواند به اشکال مختلف مثل راهپیمایی‌های خیابانی، همایش‌های دوچرخه سواری، نمایش، مسابقات نقاشی و مقاله نویسی در مدارس، درختکاری، فعالیت‌های مربوط به بازیافت، پاکسازی و… باشد.
روز محیط زیست در کنار روز زمین بهانه‌ای برای یادآوری اهمیت حفاظت از محیط زیست و کره زمین است. در ایران هم روز ۱۵ خرداد به‌عنوان روز محیط زیست شناخته می‌شود. این روز آغازگر هفته حفاظت از محیط زیست در کشور است که تا ۲۳ خرداد ادامه دارد. در این روز تمام مردم جهان تمام تلاش خود را برای حفاظت و احیای محیط زیست به کار می‌گیرند.
حق برخورداری انسان از محیط زیست سالم همطراز با حقوق بشر شناخته شده است. در این میان ایران نیز به تعدادی از کنوانسیون‌ها و پروتکل ها پیوسته است و سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان مرجع ملی، اجرای اکثر آنها را بر عهده دارد.
هدف از نامگذاری روز محیط زیست
با شکل‌گیری انقلاب صنعتی اروپا در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی، ماشین و ابزارآلات جای انسان را گرفتند. پیشرفت علم و صنعت تاثیر زیادی در زندگی بشر داشت اما ضربه‌های سنگین و جبران ناپذیری را به سلامتی مردم و محیط زیست وارد کرد. درست است که صنعتی شدن جوامع بشری بسیاری از کارها را راحت‌تر کرد، اما میزان انتشار آلودگی در محیط زیست را به شدت افزایش داد. ماشین‌آلات برای فعالیت نیاز به سوخت داشتند و سوختن آنها باعث انتشار گازهای سمی و گلخانه‌ای به هوا شد. افزایش استخراج سوخت، ساخت مواد شیمیایی جدید، ظهور نیروگاه‌ها و استفاده گسترده از خودروها باعث شد طی چند دهه بسیاری از بخش‌های محیط زیست آسیب ببینند.
به همین دلیل روز جهانی محیط زیست به‌عنوانی نمادی برای آگاهی بخشی در مورد اهمیت حفظ محیط زیست جهانی نامگذاری شد. اهداف UNEP از برگزاری روز جهانی محیط زیست، بخشیدن چهره انسانی به مسایل زیست محیطی، توانمندسازی مردم برای تبدیل شدن به فعالان محیط زیستی، ارتقا بینش جامعه در کنار تغییر دیدگاه‌های عمومی در خصوص نقش محوری و اساسی محیط زیست و ترویج مشارکت مردم برای حفظ محیط زیست زمین است. هر ساله نیز یکی از مسایلی که شدیدا محیط زیست را تهدید میکند، به‌عنوان موضوع این روز انتخاب می‌شود. برنامه‌های روز جهانی محیط زیست حول محور آگاهی بخشی عمومی در مورد خطراتی که سلامتی محیط زیست را تهدید می‌کنند و همچنین رفع آلودگی‌های زیست محیطی انجام می‌شوند.
برنامه‌های روز جهانی محیط زیست
برخلاف روز زمین که بیشتر برای جلوگیری دولت‌ها و سازمان‌ها از ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی است، روز جهانی محیط زیست به مردم مربوط است. این روز بهانه‌ای برای شروع تغییر در رفتارهای زیان آور همه مردم در محیط زیست است. مردم سراسر جهان در روز محیط زیست با آگاه سازی درباره خطرات آسیب به طبیعت، تلاش می‌کنند تا پاکیزه نگه‌داشتن محیط زیست را آموزش دهند. هر سال مردم حدود ۱۰۰ کشور در فعالیت‌های روز جهانی محیط زیست شرکت می‌کنند و در هر دوره کشوری به عنوان میزبان درنظر گرفته می‌شود تا مراسم روز محیط زیست در آن برگزار شود. در این مراسم چالش‌ها و مشکلاتی که میزبان در مسایل زیست محیطی با آنها مواجه است، مورد بررسی قرار گرفته و راهکارهایی برای رفع آنها ارئه می‌شود.
در ایران هم روز جهانی محیط زیست آغازگر هفته حفاظت از محیط زیست است و در طی این هفته با برگزاری کنفرانس‌ها، انجام تبلیغات در فضای مجازی و محیط شهری، برپایی مسابقات، برنامه‌های تفریحی و ایجاد مراکز تبلیغ و فرهنگ‌سازی در نقاط مختلف، به افزایش آگاهی عمومی در مورد محیط زیست پرداخته می‌شود. علاوه‌بر این گروه‌های مردمی به صورت داوطلبانه به دل طبیعت می‌روند و به جمع‌آوری مواد خطرناک و آلوده کننده محیط زیست از جمله زباله‌ها و پساب‌ها می‌پردازند. تشویق مردم به استفاده از دوچرخه، حمایت و قدردانی از چهره‌های فعال در زمینه حفاظت از محیط زیست، پاکیزه کردن محله، صرفه جویی در مصرف آب، عدم استفاده از پلاستیک و کاغذ، تفکیک زباله، حمایت از حیوانات و درختکاری از جمله فعالیت‌های مردم در روز محیط زیست است.
مشکلات اصلی حال حاضر محیط زیست
محیط زیست ما دائماً درحال تغییر است و این موضوعی است که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد. براین اساس، همانطور که محیط زیست ما تغییر میکند، نیاز به آگاهی شناسی مشکلات اطراف آن نیز باید افزایش پیدا کند. با توجه هجوم شدید بلایای طبیعی، دوره‌های گرمایی و سرمایی، انواع الگوهای آب و هوایی و بسیاری از موارد دیگر نیاز است تا مردم از انواع مشکلات زیست محیطی که سیاره ما با آن روبه رو است آگاه شوند.
گرمایش جهانی، تبدیل به یک واقعیت بی‌قائده درمورد معیشت فعلی ما شده است. سیاره ما در حال گرم شدن است و قطعاً ما جزئی از این مشکل هستیم. با این حال این موضوع تنها مشکل محیط زیست نیست که باید نگران آن باشیم. مردم در سراسر جهان هر روزه با مشکلات زیست محیطی جدید و چالش برانگیز روبه رو می‌شوند. بعضی از این مشکلات کوچک هستند و بر بخشی از اکوسیستم تاثیر می‌گذارند، اما برخی دیگر از آنها بشدت چشم‌اندازهایی که قبلاً با آن روبه رو بودیم را تغییر می‌دهد.
سیاره ما در آستانه‌ی بحران شدید زیست محیطی قرار دارد. مشکلات جاری زیست محیطی، ما را در برابر مصیبت و بلایای طبیعی که هم‌اکنون و در آینده رخ می‌دهد، آسیب پذیر میکند. با توجه به مشکلات در حال رشد زیست محیطی در اطراف خود، بنابراین ما در وضعیت اضطراری سیاره خود هستیم. در صورتی که این مشکلات را با دقت و جدیت پیگیری نکنیم، آنگاه به قطع دچار فاجعه و محکوم به نابودی خواهیم شد. مشکلات کنونی محیط زیست نیاز به توجه سریع و اورژانسی دارد.
عمده ترین مشکلات
- آلودگی: برای جبران آلودگی‌های هوا، آب و خاک به میلیون‌ها سال زمان نیاز است. گازهای خارج شده از صنعت و وسایل نقلیه رتبه اول در ایجاد آلودگی را دارد. فلزات سنگین، نیترات‌ها و پلاستیک‌ها سمی هستند و باعث آلودگی می‌شود. آلودگی آب ناشی از نشت نفت، باران اسیدی و کانال و جوب‌های شهری است؛ در حالی که آلودگی هوا ناشی از گاز‌ها و سموم مختلفی است که توسط صنایع و کارخانجات و از ترکیب سوخت‌های فسیلی منتشر می‌شود؛ همچنین آلودگی خاک نیز عمدتاً ناشی از ضایعات صنعتی بوده که خاک را از مواد مغذی و ضروری محروم می‌سازد.
- گرمایش جهانی: تغییرات اقلیمی مانند گرمایش جهانی ناشی از فعالیت‌های انسانی است که باعث انتشار گازهای گلخانه ایی می‌شود. گرمایش جهانی منجر به افزایش دمای اقیانوس‌ها و سطح زمین شده و به دنبال آن یخهای قطبی ذوب می‌شوند و سطح دریاها افزایش می‌یابد و همچنین الگوهای غیر‌طبیعی محیط زیست باعث ایجاد سیل‌های برق‌آسا، بارش برف‌های سنگین یا بیابان‌زائی می‌شود.
- ازدحام جمعیت: جمعیت کره زمین درحال رسیدن به حالت ناپایدار است که باعث شده با کمبود منابع طبیعی مانند آب و سوخت و غذا مواجه شود. در حال حاضر کمبود منابع طبیعی درکشورهای ابتدائی تر و کشورهای درحال توسعه، تنش ایجاد کرده است. در کشاورزی متمرکز؛ استفاده از کودهای شیمیایی، آفت کش‌ها و حشره‌کش‌ها برای تولید مواد غذایی بیشتر، باعث آسیب به محیط زیست می‌شود. در حال حاضر یکی از مشکلات حیاتی محیط زیست ازدحام بیش از حد جمعیت است.
- کاهش منابع طبیعی: کاهش منابع طبیعی یکی دیگر از مشکلات حیاتی حال حاضر محیط زیست است. مصرف سوخت فسیلی منجر به انتشار گازهای گلخانه‌ایی در نتیجه باعث گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی می‌شود. مردم در سراسر جهان در تلاش اند که منابع تجدید پذیر را به انرژی هایی مانند انرژی خورشیدی، بادی، بیوگاز‌ها و زمین گرمایی تغییر دهند. هزینه زیرساخت و نگهداری این منابع در سال‌های اخیر کاهش یافته است.
- دفع زباله: مصرف بیش از حد منابع و تولید فراوان پلاستیک باعث ایجاد بحران جهانی دفع زباله می‌شود. کشورهای در حال توسعه اغلب معروفند به تولید بیش از حد زباله و آشغال و رها کردن آنها در اقیانوس ها و کشورهای ابتدائی تر . از نظر بهداشتی دفع زباله‌های هسته ایی خطرات بسیاری به همراه دارد. پلاستیک، فست فود، بسته بندی و وسایل الکترونیکی بی ارزش سلامت انسانها را تهدید میکند. دفع زباله یکی دیگر از مشکلات حیاتی حال حاضر در محیط زیست است.
- تغییرات آب و هوایی: تغییرات آب و هوایی یکی دیگر از مشکلات محیط زیست است که در دو دهه گذشته رخ داده است. افزایش دمای جو بخاطر سوزاندن سوخت‌های فسیلی و انتشار گازهای مضر توسط صنایع و کارخانجات منجر به افزایش گرمایش جهانی و بنابراین ایجاد تغییرات آب و هوایی می‌شود. تغییرات آب و هوایی اثرات مضر مختلفی دارد اما محدود به ذوب یخهای قطبی، تغییر فصل‌ها, وقوع بیماری‌های جدید، وقوع مکرر سیل و تغییر کلی آب و هوا نمی‌شود.
- از دست دادن تنوع زیستی: فعالیت انسانی منجر به انقراض گونه ها و تنوع زیستی می‌شود. اکوسیستمی که میلیون ها سال طول کشید تا کامل شود، زمانی که جمعیت هر یک از گونه های زیستی منقرض شود به خطر می‌افتد. تعادل در فرایند‌های طبیعی مانند گرده افشانی، برای اکوسیستم حیاتی بوده و فعالیت‌های انسانی تهدیدی برای آن به حساب می‌آید. تخریب صخره‌های مرجانی در اقیانوس‌های مختلف که از زندگی بسیاری از موجودات دریایی محافظت میکند مثال دیگری است که میتوان به عنوان عامل برهم‌زدن این تعادل نام برد.
- جنگل زدائی: جنگل های ما یک منبع پاکسازی طبیعی دی‌اکسید‌کربن بوده و اکسیژن تازه نیز تولید می‌کنند، همچنین آنها در تنظیم دما و بارندگی کمک شایانی می‌کنند. در حال حاضر ۳۰% از کره زمین را پوشش جنگلی فراگرفته است، اما در سال‌های اخیر، به طور مثال کشور پاناما به دلیل افزایش جمعیت و ایجاد پناهگاه و مواد غذایی و پارچه به جنگل‌ها آسیب رسانده است. جنگل زدائی به معنی از بین بردن پوشش سبز برای اهداف مسکونی، صنعتی و تجاری است.
- اسیدی شدن اقیانوس‌ها: تولید بیش از حد و افسار گریخته Co2تاثیر مستقیمی بر اسیدی شدن اقیانوس دارد. ۲۵% از Co2 توسط انسانها تولید می‌شود. اسیدیته اقیانوس در ۲۵۰ سال گذشته افزایش یافته و ممکن است تا سال ۲۱۰۰ به ۱۵۰% نیز برسد و تاثیر اصلی آن بر روی صدف‌ها و پلانگتون‌ها بوده که همانند تاثیر آن بر پوکی استخوان انسان است.
- از بین رفتن لایه ازون: لایه ازون یک لایه ی محافظ و نامرئی است که کره زمین را احاطه کرده و در برابر اشعه مضر خورشید از ما محافظت میکند. آلودگی ناشی از کلر و برومبد موجود درکلر و فلئورکربن‌ها (CFC’s)باعث از بین رفتن لایه ی مهم ازون می‌شود. با رسیدن این گازهای سمی به بالای اتمسفر، آنها باعث ایجاد حفره در لایه ازون می‌شوند که بزرگترین این حفره‌ها در بالای قطب جنوب قرار دارد. در بسیاری از صنایع و محصولات مصرفی استفاده از CFCها ممنوع شده است. از آنجایی که لایه ازون مانع عبور اشعه مضر UV و انتشار آن به سطح زمین می‌شود دارای ارزش بسیار زیادی است. یکی از مهمترین مسائل محیط زیست حال حاضر، از بین رفتن لایه ازون است.
- باران اسیدی: باران اسیدی به علت وجود آلودگی‌های خاص در اتمسفر رخ می‌دهد. باران اسیدی میتواند به دلیل سوختن سوخت‌های فسیلی یا فوران آتشفشان و یا گیاهانی که دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن به اتمسفر آزاد می‌کنند، به وجود آید. باران اسیدی یک مشکل زیست محیطی شناخته شده‌ایی است که میتواند اثرات جدی بر حیات وحش حیوانات و گونه‌های آبزی و نیز سلامت انسان داشته باشد.
- آلودگی آب: آب آشامیدنی خالص بسیار کمیاب شده است. آب به یک موضوع مهم اقتصادی و سیاسی تبدیل شده به طوری که جمعیت انسانی برای بدست آوردن این منبع به مبارزه می‌پردازد. یکی از گزینه‌های پیشنهادی، استفاده از فرآیند شیرین سازی است. پیشرفت صنعت باعث شده که دریاها و رودخانه ها و اقیانوس ها پر از آلودگی های سمی شوند که خود یک تهدید بزرگ برای سلامت انسان است.
- پراکندگی شهری: پراکندگی شهری به مهاجرت جمعیت از مناطق پر جمعیت شهری به مناطق کم جمعیت روستایی اشاره دارد که موجب انتشار یافتن هرچه بیشتر شهرها در زمین‌های روستایی می‌شود. پراکندگی جمعیت باعث فرسایش زمین، افزایش ترافیک، مسائل زیست محیطی و بهداشتی می‌شود. رشد تقاضای تصاحب زمین موجب جایگزینی محیط زیست طبیعی که شامل انواع گونه‌های گیاهی و جانوری است، می‌شود.
- مسائل بهداشت عمومی: در حال حاضر مشکلات زیست محیطی برای سلامت انسانها و حیوانات مخاطرات بسیار زیادی را ایجاد کرده است. آب کثیف بزرگترین ریسک برای سلامت جهان است و برای کیفیت زندگی و سلامت عمومی بزرگترین تهدید بحساب می آید. رودخانه‌ها حامل مقدار زیادی از سموم، مواد شیمیایی و بیماری‌ها هستند. آلاینده‌ها باعث بیماری‌های تنفسی مانند آسم و مشکلات قلب و عروق می شوند. افزایش دما باعث گسترش بیماری‌های عفونی مانند تب دنگی می‌شود.
- مهندسی ژنتیک: به اصلاح ژنتیکی مواد غذایی با استفاده از بیوتکنولوژی مهندسی ژنتیک گفته می‌شود. از آنجایی که ژن‌ها از یک گیاه آنتی‌ژن می‌توانند به گیاه نهایی انتقال یابند، بنابراین اصلاح ژنتیکی مواد غذایی سبب افزایش سموم و بیماری‌ها می‌شود. محصولات اصلاح شده ژنتیکی میتواند مشکلات جدی زیست محیطی ایجاد کند و میتوان اثبات کرد که ژن مهندسی شده برای حیات وحش سمی است. یکی دیگر از مضرات آن در استفاده روز افزون سموم است که میتواند موجب مقاوم سازی حشرات گیاهی شده و این موضوع منجر به مقاوم شدت ارگانیسم ها در مقابل آنتی بیوتیک ها می‌شود.
بهره مندی از منابع طبیعی سرشار و تنوع بالای گونه های گیاهی و جانوری اگرچه محیط زیست ایران را منحصربفرد ساخته اما غلبه مدیریت نادرست در دوره های مختلف و کم توجهی به این ظرفیت ها، کشور را در معرض تهدیدات بزرگ زیست محیطی قرار داده است.کم آبی و خشکسالی، ریزگردها، آلودگی هوای کلانشهرها، بالا بودن مصرف انرژی، خشک شدن تالاب ها، فرسایش و فرونشست زمین از عمده ترین مشکلات گریبانگیر محیط زیست ایران است که افزون بر به خطر انداختن جان انسان ها، محیط زیست ایران را به سوی شرایط بحرانی سوق داده است.
حفاظت از محیط زیست محیط زیست موهبتی الهی است که در اختیار انسان قرار گرفته تا از آن استفاده کند. خداوند در آیه ۶۱ سوره مبارکه هود می- فرماید: “هُوَ مَنشَأَکُم مِّنَ ألَارْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا”، “اوست که شما را از زمین آفرید و عمران و آبادانی آن را به شما واگذاشت. بنابراین وظیفه انسانی و اجتماعی هر انسانی است تا در حفاظت آن بکوشد و سلامتی آن را تأمین کند، لذا امروزه حفاظت از محیط زیست، به یکی از مهمترین مباحث جامعه جهانی تبدیل شده است، به گونهای که درست نگهداری نکردن یا رعایت نکردن استانداردها حفاظت از آن میتواند سلامت کل جهان و نسلهای آینده را مورد تهدید قرار دهد.
برخی از مهمترین مسائلی که محیط زیست ایران بدان مبتلا هست
۱- صنایع قدیمی خودروسازی ایران، به دلیل استفاده از تکنولوژی قدیمی و عدم ارتباط با دنیای جدید، آلوده کننده ترین و پرمصرف ترین خودروها را تحویل مشتـری ایرانی خود می دهد و سالیانه میلیون ها تن مواد آلاینده و سرب و کربن به هوا می فرستد، میلیون ها لیتر بنزین و گازوئیل اضافی هدر می دهد و ضرر مالی و جانی بسیاری را وارد می آورد. لازمه تحقق سیاست های ابلاغی رهبر انقلاب در خصوص محیط زیست، پایان دادن به وضعیت نامطلوب کنونی در صنعت خودروسازی است.
۲- پالایشگاه های تصفیه نفت ایران به دلیل استفاده از تکنولوژی چند دهه پیش خود یکی از عوامل آلوده کننده هوا و بارش باران های اسیدی در برخی استانها هستند که بدون نوسازی آنها، نمی توان به اصلاح وضعیت محیط زیست، امید داشت.
۳- اکثریت بیمارستانها و مراکز درمانی فاقد سیستم دفع بهداشتی و بازیافت زباله و جمع آوری و تصفیه فاضلاب بیمارستانی هستند که این امر، باعث آلودگی مضاعف است.
۴- در اغلب شهرها دفن یا سوزاندن زباله به روش قدیمی صورت می گیرد. در حالی که باید بازیافت شوند.
۵- منابع آبی کشور به دنبال خشکسالی و تغییرات آب و هوایی کره زمین در حال اتمام است. صنایع آب بر مانند فولاد و پتروشیمی باید تعطیل شوند یا به کنار دریای عمان منتقل گردند.
۶- مناطق ویژه و شهرکهای صنعتی فاقد سیستم جمع آوری ، انتقال و تصفیه فاضلاب و پسابهای آلوده صنعتی هستند . به جز آن امکانات برای دفع زباله های الکترونیکی که به شدت آلوده کننده هستند وجود ندارد .
۷- به دلیل استفاده اکثریت مردم در شهرها و روستاها از چاههای جذبی برای دفع فاضلاب ، منابع آب شیرین زیر زمینی همواره در معرض آلوده شدن می باشند .
۸- هر چند همه حواس ها به سمت خودروهاست، اما واقعیت این است که در کنار آن، موتورسیکلت ها یکی از مهم ترین آلاینده های محیط زیست هستند که علاوه بر آلوده سازی هوا، آلودگی های صوتی و معضلات اجتماعی متعددی را به بار می آورند.
۹- نیروگاههای برق به دلیل استفاده از مازوت و نیروگاههای گاز به دلیل عدم نوسازی از جهت تکنولوژیک به یکی از آلوده کننده ترین صنایع تبدیل شده اند.
۱۰- استفاده از انرژی های تجدید پذیر مانند انرژی خورشیدی بر خلاف برنامه اعلام شده در برنامه پنجم توسعه هنوز رونق نگرفته است. انرژی های نو یکی از عوامل اصلی توسعه پایدار هستند.
۱۱- شیوه کشاورزی و دامپروری بایستی تغییر یابد. خشکسالی باعث خواهد شد که بسیاری از روستاها خالی از سکنه شوند. سمت و سوی کشاوزی باید به سمت تولید محصولاتی که آب بری کمتر دارند باشد.
۱۲- استفاده غیر منطقی از کودهای شیمیایی و سموم کشاورزی باعث آلوده شدن محصول و خاک زراعی می شود. باید به سمت کشت ارگانیک حرکت کرد .
۱۳- بسیاری از اتوبوس ها ، مینی بوس ها و سواری های سازمانهای انتظامی و نظامی و مراکز دولتی که برای سرویس کارکنان استفاده می شود ، مدل قدیمی بوده و بسیار آلوده کننده می باشند . نوسازی آنها یک راه حل سازنده است .
۱۴- آنتن های تقویت موبایل و پارازیت لطمه بسیاری به سلامت محیط زیست انسانها وارد می سازد .
۱۵- با گسترش اقتصاد دیجیتال و بهره گیری از خدمات اینترنت و دولت الکترونیک، می شود میزان رفت و آمدهای غیر ضروری را کم کرد و از آلودگی بیشتر جلوگیری نمود .
۱۶- خشکسالی و تغییرات آب و هوایی و گرم شدن کره زمین مشکل اساسی همه کشورهاست . با راه اندازی شبکه مدرن جمع آوری ، انتقال و تصفیه فاضلاب های خانگی ، بیمارستانی و صنعتی ، هم از آلودگی محیط زیست جلوگیری می شود و هم بخشی از فاضلاب پس از تصفیه به چرخه مصرف برخواهد گشت.
سیاست های محیط زیستی
شناخت چالش‌های خط مشی‌گذاری یا همان سیاستگذاری زیست‌محیطی کشور مستلزم شناخت نظام حقوقی محیط زیست ایران و نیز مهمترین کنشگران زیست‌محیطی کشور است. در ایران اصل ۵۰ قانون اساسی، سند چشم‌انداز افق ۱۴۰۴ و سیاست‌های کلّی نظام، به تشریح چگونگی فراز و فرود سیاست‌های محیط زیست در برنامه‌های توسعه کشور پرداخته اند. کنشگران و نقش آفرینان اصلی عرصه سیاستگذاری محیط‌زیست در ایران در ۸ دسته تقسیم‌بندی می شوند:
- نقش‌آفرینان فراقوّه‌ای: مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای عالی انقلاب فرهنگی
- نقش‌آفرینان فرانهادی در قوّه مجریه: شورای عالی محیط زیست، صندوق ملّی محیط زیست، کمیته ملّی توسعه پایدار، شورای عالی آب
- نقش‌آفرینان قوه مجریه: سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع، سازمان برنامه و بودجه، کمیسیون زیربنایی، صنعت و محیط زیست و برخی وزارتخانه‌های کلیدی مرتبط
- نقش‌آفرینان قوه مقننه: کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی، فراکسیون محیط زیست، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دیوان محاسبات کشور
- نقش‌آفرینان قوه قضائیه: شعب ویژه دادرسی محیط زیست، سازمان بازرسی کلّ کشور
- نقش‌آفرین مربوط به نیروهای مسلح: نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران
- نقش‌آفرینان مستقل: تشکّل‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مرتبط با محیط زیست، شوراهای اسلامی شهر و روستا و کمیسیون‌ها تخصصی محیط زیست ذیل شوراها
- نقش‌آفرینان بخش خصوصی
هدف از سیاستگذاری زیست محیطی بهره مندی از محیط زیست مطلوب، پایداری سرزمینی، بینش آینده‌نگرانه، ترمیم اثرات سوءتخریب‌های گذشته و افزایش سطح سرمایه‌های اجتماعی است.
چالش‌های اصلی پیش روی سازمان محیط زیست شامل موضوعاتی نظیر ضعف در بدنه تخصّصی سازمان، عملکرد سلیقه‌ای مدیران، فقدان راهبرد و خط مشی واحد محیط زیست در دولت‌های مختلف، تغییر جهت‌گیری‌های تخصّصی سازمان در پی جهت‌گیری سیاسی دولت و … است. ملزومات سیاستگذاری محیط زیست شامل ویژگی‌های بومی، تعیین هدف مداوم، توجه به همه منافع ذینفعان، رویکرد فرابخشی و فرانهادی و هم افزایی‌های اجتماعی، ارائه کاربست سیاستی «حکمرانی متناسب با محیط زیست» در کنار «حکمرانی محیط زیست» به عنوان خط مشی اصلی حلّ چالش‌های موجود در سیاستگذاری محیط زیست می باشد. حکمرانی متناسب با محیط زیست دارای ویژگی‌های مهمّی است که بخشی از مهمترین آنها عبارتند از: جامع‌نگری، رعایت پایداری سرزمینی، رسانه‌های زیست‌محیطی با نقش فعال، تعامل فزاینده و مثبت دولت و نهادهای مدنی و افزایش رضایتمندی اجتماعی.
کنش و کنشگری محیط زیست
کنش یک جریان پیوسته است که در خود چند عامل دارد که یکی از آنها آگاهی است، شما تا آگاهی کامل در یک عرصه نداشته باشید، این امکان وجود دارد که کنش شما نه تنها سودی در آن بستر ایجاد نکند بلکه به ضرر هم تمام شود و از سوی دیگر علاوه بر کنش ها و عاملیت، ساختارها هم مهم هستند. ساختار الگوهای تکرار شونده ای هستند که ما به عنوان نهاد مدنی، فرد و … آنقدر تکرار می کنیم که تبدیل به یک چارچوب و قالب متصلب می گردد و این چارچوب خودش روی کنش های ما تاثیر می گذارد، یعنی آنجایی که ما نقش سوژه را داشتیم و کنشگر بودیم، همین ساختار ما را در قید و بند قرار می‌دهد و باعث انجماد ما می‌گردد و ما تبدیل به ابژه همان ساختاری می‌شویم که خودمان آن را ساخته‌ایم.
کنشگری محیط زیستی یا به عبارتی جنبش محیط زیستی سابقه‌ای طولانی ندارد؛ اما تاثیر زیادی بر لایه‌های مختلف نظام اجتماعی داشته است به طوری که یا بستری برای توسعه حقوق زنان شده یا موجب تغییر یا تولید ادبیات مفهومی و نظری، در حوزه کنشگری مدنی و کنشگری در حوزه عمومی و حوزه سیاسی شده است. همزمان با تغییر دوره زمانی و همراه با تغییر در مساله‌های محیط زیستی در سطح جامعه، شکل کنشگری محیط زیستی هم تغییر کرده است. مثلا اگر در دنیا در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی، تاکید اصلی جنبش‌های محیط زیستی و محورهای کنشگری محیط زیستی بر مشکلات محلی و ملی متمرکز بود و آنها هم عمدتا متکی بر مسائل خاص و جزئی از جمله مساله حفاظت و رفع آلودگی محیط زیستی، امروز با افزایش مشکلات محیط زیستی و تشدید روند قهقرای محیط زیستی و به ویژه مساله تغییراقلیم، مسائل موردتوجه کنشگران محیط زیست هم تغییر کرده و در کنار موضوعات گذشته که طرح آنها همچنان ضروری است، کنشگران محیط زیست بر مسائل جدیدی نیز متمرکز شده‌اند.
کنشگری بنا به موضوع و مسائل جدید محیط زیستی در طول زمان تحول یافته و طبیعتا کنشگری محیط زیستی باید بتواند خود را با وضعیت امروز محیط زیستی و مسائل و مشکلات جدید محیط زیست منطبق سازد و به روز نگه دارد. کنشگر محیط زیستی باید بتواند با اجتناب از تقلیل مسائل محیط زیستی، مسائل را به درستی تشخیص دهد، گفت: باید از مسائلی مثل حفاظت از گونه‌ها، رفع آلودگی محیط زیستی و جلوگیری از ایجاد آلودگی در جنگل‌ها، کنشگری محیط زیستی را به مسائل جدی‌تر محیط زیستی ارتقا دهد و حوزه عمومی، سیاسی و اجتماعی را برای توجه به آنها برانگیزد، در حوزه سیاستگذاری کلان و میانی تاثیر بگذارد و تغییرات مورد نظر به نفع محافظت از محیط زیست را ایجاد کند. لازمه همه اینها روزامد بودن و کارامدی کنشگری محیط زیستی است.
یک کنشگر جدی و بروز محیط زیستی باید بتواند از یکسو با آکادمی و از سوی دیگر با جامعه مدنی مرتبط باشد و جهت گیری رسمی علمی و آکادمیک را به نفع اولویت‌های محیط زیستی تغییر دهد. در عین حال باید بتواند جهت‌گیری نظام سیاسی را نسبت به موضوعات و اولویت‌های محیط زیستی تغییر دهد. یک کنشگر بروز محیط زیستی باید بتواند پیوند حوزه محیط زیست با فرهنگ را حفظ کند و از همه پارامترهای فرهنگی و اجتماعی برای تقویت کنشگری، و بسط گفتمان محیط زیستی به واسطه باورهای فرهنگی بهره گیرد. برای کنشگری محیط زیستی، حوزه دین همان قدر برای ارائه و معرفی دغدغه‌های محیط زیستی و تولید گفتمان محیط زیستی دارای اهمیت است و از آن برای اشاعه دغدغه‌های محیط زیستی باید استفاده شود که حوزه فرهنگ و ادبیات و …
کنشگری محیط زیست از جنس مطالبه‌گری خردمندانه و روشنگری با مشخصه عقلانی به عنوان نوعی رفتار آگاهانه در متن محیط اجتماعی با تاثیرات مثبت و منفی است. یک کنشگر محیط زیست، دخالت آگاهانه در عرصه محیط زیست (که همه جا را در بر دارد) انجام می‌دهد.
سخن پایانی
همه باید تلاش کنیم از یافته‌ها به نحوی استفاده کنیم تا باعث ارتقای تاب آوری وطن شود، بنابراین به جای غر زدن و مرثیه سرایی، اگر خردمندانه، صبورانه و شجاعانه از این تجارب استفاده شود، حاکمیت هم به احتمال زیاد کنشگران را بازوی خود می‌داند و به جای تقابل کمک میکند و به آنها پروبال می‌دهد. ما باید مصداق‌هایی در اندازه‌ها و حلقه نفوذ خودمان معرفی کنیم تا بتوانیم سرزمین را نجات و حاکمیت را آشتی بدهیم و بتوانیم از ظرفیت‌ها استفاده کنیم. مدیران برای اینکه در قلمرو مسئولیت خود موفق باشند باید کلان نگرتر و بین‌رشته‌ای فکر کنند، یکی از مشکلات ما در کشور این است که هر کس میخواهد مشکل خود و سازمان متبوعش را حل کند حتی اگر به قیمت تخریب سازمانهای دیگر و یا منافع ملی باشد. به زعم تمام تلخکامی ها، لکنت ها، کج فهمی ها و توهماتی که نسبت به فعالیت در عرصه محیط زیست وجود دارد، بی شک با صبوری در این راه موفق خواهیم شد. اگر صبور، خردمند، امیدوار باشیم و پیوسته بر دانش خود بیفزاییم و ناامید نشویم، می توانیم کشور را بسازیم.
