درخت اُرس، پارک ملی گلستان، محمدعلی رونیاسی
اُرس یا ورس یا سروکوهی در ایران از جمله درختان حفاظت شده به‌شمار می‌آید که قطع آن از سال ۱۳۷۱ ممنوع است. از دیرباز در فرهنگ ایران اُرس و سرو نماد جاودانگی و نامیرایی بوده‌است. در ادبیات فارسی سرو را نماد آزادگی و استقامت دانسته‌اند. تا آن جا که سعدی درباره آن می‌فرماید: «به سرو گفت کسی میوه‌ای نمی‌آری / جواب داد که آزادگان تهی‌دست‌اند»
تصویر سرو در سنگ نگاره‌های تخت جمشید، طرح بته‌جقه و سرو خمیده در ظروف چینی طرح‌های تخت‌جمشید و سرو باستانی روی پارچه بته‌جقه از طرح‌های اصیل ایرانی، نشان‌دهنده قدمت این درخت است. نشان سرو را همچنین می‌توان در دیگر آثار باستانی ایران یافت.
متاسفانه کتابی در خصوص درختان ایرانی از قدیم بر جای نمانده که برای مطالعات این چنینی دستمایه و مستند مولفان باشد و هر چه هست از سده اخیر قابل تحقیق و مطالعه است.
درخت سرو، سنگ‌نگاره‌های پارسه، عاطفه طاهرخانی
عنوان کهنسال‌ترین اُرس جهان متعلق به کیست؟
آن‌چنان‌که از شواهد برمی‌آید نمی‌توان پاسخی علمی و دقیق به این سوال داد، چرا که امروزه روش‌های علمی خاصی برای برآورد دقیق‌تر سن درختان زنده توسط دانشمندان و متخصصان استفاده میشود. وب‌‌سایت خبری علمی لایوساینس نوشته است که دانشمندان برای تعیین سن درخت نمونه‌ای شامل پوست تا مغز درخت را از پایین تنه برمی‌دارند و سپس دوایر روی آن را می‌شمارند.
تاریخ‌گذاری دوایر درخت را دندروکرونولوژی یا سال‌یابی رشد حلقه‌های درخت می‌نامند و روشی ارزشمند برای اندازه‌گیری سن درخت و بررسی تغییرات محیطی در طول زمان است.
با این حال، به دلیل پوسیدگی و ضخامت تنه درخت، نمی‌توان همیشه هسته‌های کامل را به دست آورد. غالبا عمر درخت بعد از مردن معلوم میشود، اما با ابزاری تخصصی که نمونه‌ای بسیار باریک از درخت بیرون می‌کشد، می‌توان بدون ازبین‌بردن هسته، سن آن را به دست آورد.
به گزارش ایندیپندنت فارسی کاج متوشالح با قدمت دست‌کم چهار هزار و ۶۰۰ سال( این کاج زبرمیوه ،بریستلکون) از سال ۱۹۵۷ عنوان قدیمی‌ترین درخت زنده جهان را به خود اختصاص داده است. درخت دیگری که از خانواده سوزنی برگان در این لیست حضور دارد، آلرس میلناریو یا جد بزرگ (Gran Abuelo) در پارک ملی آلرس کوسترو در شیلی قرار دارد. در سال ۲۰۲۲ که پژوهشگران با استفاده از مدل‌سازی رایانه‌ای سن آن را پنج‌هزار و ۴۸۴ سال برآورد کردند، خبرساز شد. تنه این درخت، که به آن سرو پاتاگونیا نیز می‌گویند، در حدود ۴.۳ متر ضخامت دارد.
در خانه با چه نوع آلودگی هایی مواجه هستیم؟
ارس (excelsa Juniperus )درختی مختص مناطق کوهستانی است و در ۲۱ استان ایران حضور ملموسی دارد. پراکنش آن در ایران در ارتفاع ۵۰۰ تا ۳۵۰۰ متری از سطح دریا دیده میشود. تحمل تغییرات دمایی، حضور در دامنه وسیعی از بارندگی، تحمل ۴ تا ۵ ماه فصل خشک، مقاومت خوب در مقابل آفات و بیماریها و پایداری در مقابل باد و طوفان و بارش‌های سنگین برف از ویژگی‌های برجسته این گونه محسوب میشود. چند عامل به درختان ارس فرصت داده تا در طول زمان به حیات خود ادامه داده و به کهنسالی برسند. عامل اول خصوصیات ژنتیکی این درخت است که در برابر تنش‌های محیطی سازگاری و مقاومت درخوری دارد. عامل دیگر دوری از جوامع انسانی است که سبب شده فرصت زنده ماندن برایشان فراهم باشد. نکته دیگری که در کنار این دو عامل مطرح میشود همیشه سبز بودن ارس است. در ایران عموم درختان خزان‌کننده هستند و درختان همیشه سبز به‌خصوص سوزنی‌برگان همچون سرو و کاج تنوع بسیار کمی دارند؛ درنتیجه همواره مورد توجه مردم بوده و اغلب نه‌تنها از قطع آنها پرهیز کرده‌اند بلکه با کاشت نهال‌های آنها حضور این درختان را توسعه داده‌اند. ارس نیز به‌دلیل همیشه سبز بودن از این اقبال بهره‌مند شده و کمتر مورد قطع و تخریب قرار گرفته است. این شرایط و این توانایی‌ها موجب شده تا درختان کهنسال متعددی از این گونه در استانهای مختلف حضور داشته باشد. بررسی درختان کهنسال ایران تاکنون نشان داده از ۴۴ گونه درختی و درختچه‌های پایه‌های کهنسال که با فراوانی مختلف وجود دارد ارس با ۶۱ پایه کهنسال، بیشترین تعداد را بعد از چنار و گردو به خود اختصاص داده است. از نظر حضور در استانهای مختلف نیز خراسان شمالی با ۳۳ پایه ارس کهنسال، بیشترین فراوانی را به‌خود اختصاص داده است. بعد از آن استانهای سمنان و تهران به ترتیب با ۱۲ و ۷ پایه قرار دارند. سازگاری و مقاومت ژنتیکی در برابر تنش‌های محیطی، دوری از جوامع انسانی و همچنین همیشه سبز بودن از عواملی هستند که سبب وجود درختان ارس کهنسال پرتعداد در ایران شده‌اند.
جنس Juniperus در بیشتر نقـاط ایران بـا نام جنـس ارس شـناخته شـده اسـت. به‌طـور کلی ارس‌های ایـران به دو گـروه فنوتیپی ارس‌های ایسـتاده و خزنـده تقسـیم می‌شـوند.. ارس excelsa .J ) ( به‌صـورت درختـی بوده و ارتفاع آن تا ۲۵ متر هم مشـاهده شـده اسـت . پوسـت آن خاکسـتری متمایـل بـه قرمـز اسـت. برگ‌هـا متقابل متلاقی، به‌طول ۱ تـا ۱/۵ میلیمتر، فلسـی و متراکم، دارای یک غده صمغی در سطح پشتی، میـوه پایـه‌دار، منفرد یا دسـته‌ای، کوتاه بـه رنگ آبی مایل به سـیاه اسـت و سـطح آن را گرد سـفیدرنگی می‌پوشـاند. میـوه از ۴ فلـس تشـکیل می‌شـود و رنـگ آن بعد از رسـیدن، بنفـش کمرنگ مایل به قهوهای می‌شـود. بذرهـا درون میوه بـه تعداد ۳ تـا ۶ و به نـدرت ۷ عدد، تخم‌مرغـی یا کروی، رگـه‌دار و قهـوه‌ای رنـگ هسـتند . در ایران گونـه excelsa .J در پهنـه وسـیعی از کوهسـتان‌های ایران پراکنش دارد و به‌جرأت می‌توان گفت تنها گونه‌ای اسـت کـه در تمام مناطق رویشـی ایـران مانند منطقـه هیرکانی، ارسـباران، زاگـرس، ایـران و تورانی و خلیج عمـان حضـور دارد. در خارج از ایران گونه‌های مختلف اُرس در دامنه گستردهای شامل اروپای جنوب شرقی تا غرب آسیا – بالکان، ترکیه، لبنان، قفقاز ،چین، کوههای هیمالیا و آلپ رویش دارد.
نمایی از رویشگاه اُرس، پارک ملی گلستان، محمدعلی رونیاسی
از چوب اُرس با استحکام زیاد و خاصیت ضدبید و موریانه در گذشته برای ساخت‌و‌ساز بهره می‌برده‌اند. به دلیل ضد بید بودن چوب اُرس را در لا‌به‌لای پارچه‌های پشمی می‌پیچیدند.همچنین میوه اُرس در آشپزی استفاده میشود و روغن آن کاربردهای متعددی دارد.
در رشته کوههای هیمالیا اُرس را برای فشار خون، محرک، اشتهاآور، ادرارآور، ضد نفخ و ضد تشنج مفید میدانند. در طب عامیانه، برای درمان طیف وسیعی از بیماریها از جمله اسپاسم شکمی، اسهال، تب آسم، سردرد، سوزاک و لکوره استفاده میشود.در طب عامیانه لبنان و ترکیه (هم جونیپروس اکسلسا و هم جونیپروس پولیکارپوس)، از مخروطهای بذر برای درمان بیماریهای پوستی مانند اگزما و بثورات پوستی استفاده میشود. برای درمان طیف گستردهای از بیماریهای دستگاه تنفسی مانند آسم، سرفه، سرماخوردگی، برونشیت، ذاتالریه، التهاب گلو و سل، التهاب مجاری ادراری، روماتیسم و برای ازبین بردن سنگ کلیه و سنگ کیسه صفرا استفاده میشود.
پیاده روی در خیابان نجات الهی | قدم زدنی به وسعت تاریخ
بلندتریـن درختـان این گونه در ایران در استان کرمان با ارتفاع ۱۸/۶ و در استان تهران (بادرود فیروزکوه) با ارتفاع ۴/۲۳ متـر اندازه‌گیـری شـده ،درحالی‌کـه حداکثـر ارتفـاع ارس مشـاهده شـده در دنیـا ۲۵ متر گزارش شـده است. قطورتریـن ارس ایـران مربـوط به منطقه شهرسـتانک واقع در استان البرز اسـت. علاوه‌بردرخت یادشـده می‌توان به ارس‌های کهنسال دیگـری ماننـد ارس دماونـد در مرتـع ورین شرقی، ارس ابرسیج در شمال شاهرود و ارس سـرانی در شـمال شـیروان با بیـش از ۲۵۰۰ سال سن اشـاره کرد. ارس در ایران در دامنه متفاوتی از بارندگی از ۳۰۰ تا ۱۸۰۰ میلیمتر به ترتیب در ارتفاعات باجگان (در استان یزد) و گردنه بیژن (در استان کهگیلویه و بویراحمد) استقرار دارد. تحمل این گونه نسبت به سرما و گرما به‌نسبت زیاد است و تفاوت دمایی که این گونه در رویشگاه‌های مختلف تحمل می‌کند به مرز ۸۴ درجه سانتیگراد (۴۰ درجه زیر صفر ارتفاعات فیروزکوه، تا ۴۴ درجه بالای صفر در کوه گنو)می‌رسد. این تفاوت در یک رویشگاه گاهی تا ۷۰ درجه سانتیگراد است. مقاومت نسبی در برابر برخی آفات و بیماریها، تحمل شرایط سخت رویشگاهی مانند وجود آهک در خاک از دیگر ویژگی‌های بارز این گونه محسوب میشود. کهنسـال‌ترین ارسسـتان‌های ایـران در کهگیلویـه و بویراحمـد واقـع در گردنـه بیژن در دامنـه کـوه دنا، قسـمتی از رویشـگاه‌های ارس اردبیل (شـمس‌آباد خلخال)، قسـمتی از جنگلهـای ارسـباران (گندم نان)، ارسسـتان چاهستان هرمزگان، تهران (بادرود فیروزکوه)، البـرز (شهرسـتانک) بخشـی از جنگلهـای ارس گلسـتان (حاجی‌آباد) و منطقه کوه شـاه اسـفندقه کرمان و رویشـگاه ارس قورخود در خراسـان شـمالی مشاهده شـده است.
بـا تصویـب طرح شناسـایی، معرفی، تکثیر و ایجـاد ذخیره‌گاه از درختان کهنسـال ایـران، شناسـایی ایـن درختـان از سـال ۱۳۷۶ آغاز شـد و همپای شناسـایی تمامـی گونه‌های کهنسـال پایه‌های متعددی از ارس‌های کهنسـال شناسایی و در مقالاتی در مجلـه جنـگل و مرتـع بـه چاپ رسـید. اسـتان خراسـان شـمالی بـا ۳۳ پایـه ارس کهنسـال، بیشـترین فراوانـی پایه‌های کهنسـال را داشته اسـت. بعد از آن به‌ترتیب اسـتان‌های سـمنان بـا ۱۲ پایه، تهـران با ۷ پایـه، البرز بـا ۵ پایه، قزویـن و چهارمحال و بختیـاری هـر کدام بـا ۲ پایه قـرار دارند.
عکس‌ها : محمدعلی رونیاسی، عکاس حیات‌وحش ( عکس‌های درختان اُرس در پارک ملی گلستان) عاطفه طاهرخانی، (عکس‌های سرو در پاسارگاد)
منابع:
طبیعت ایران/ جلد ،۲ شماره ،۵ آذر- دی ۱، مقاله اُرس‌های کهنسال ایران: مصطفی خوشنویس ،مریم تیموری ، انوشیروان شیروانی ، محمد متینی‌زاده
عاطفه طاهرخانی
کارگروه درختبان
